World Wetlands Day 2024: ਵਿਸ਼ਵ ਵੈਟਲੈਂਡ ਦਿਵਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਈਰਾਨ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਪਿੱਛੇ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਦੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ 'ਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਵੈਟਲੈਂਡ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਉਹ ਹਿੱਸੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਲ ਭਰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰੋਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਝੀਲਾਂ, ਤਾਲਾਬਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ 2 ਫਰਵਰੀ 1997 ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਦਿਵਸ (world wetlands day 2024) ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ (Punjab Wetlands) 'ਚ ਵੀ ਕਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਹਨ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਐਟਲਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ 1,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਦੀ ਮੈਪਿੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਸਥਾਈ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਸ਼ੋਪੁਰ-ਮਿਆਣੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਰਿਜ਼ਰਵ, ਬਿਆਸ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਰਿਜ਼ਰਵ, ਨੰਗਲ, ਰੋਪੜ, ਹਰੀਕੇ ਅਤੇ ਕਾਂਜਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਿਆਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚੀ 'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼
ਹਰੀਕੇ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼: ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਉਹ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੇਤਰ 'ਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ ਇਹ ਖੇਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੰਗਮ ਰਾਹੀਂ ਬਣੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਝੀਲ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਣੀ, ਪੰਛੀਆਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜੋ 1990 'ਚ ਰਾਮਸਰ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਤਹਿਤ ਜਲ ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਜਨਨ ਭੂਮੀ ਹੋਣ ਲਈ ਚੁਣੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੇ ਜਲ ਭੂਮੀ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ।
ਰੋਪੜ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼
ਰੋਪੜ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਰਾਮਸਰ ਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਬਣਾਈਆਂ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਪੜ ਝੀਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਘਰ ਵੀ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਦੇਖੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਦੁਰਲੱਭ ਪੰਛੀਆਂ 'ਚ ਅਫੀਮ ਬੇਂਗਲਿਨ, ਗੋਲਡਨ-ਬੈਕਡ ਵੁੱਡਪੇਕਰ, ਕ੍ਰੀਮਸਨ-ਬ੍ਰੈਸਟਡ ਬਾਰਬੇਟ, ਅਤੇ ਜ਼ੈਲਨਿਕਾ ਗ੍ਰੀਨ ਬਾਰਬੇਟ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਕਾਂਜਲੀ ਵੈਟਲੈਂਡਸ
ਇਹ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਵੈਟਲੈਂਡ ਹੈ ਜਿਸ 'ਚ ਕਾਂਜਲੀ ਝੀਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1870 'ਚ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੀ ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ, ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪਾਰ ਹੈੱਡਵਰਕਸ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ। ਕਪੂਰਥਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ 'ਚ ਸਥਿਤ, ਇਸ ਨਕਲੀ ਵੈਟਲੈਂਡ ਨੂੰ 2002 ਤੋਂ ਰਾਮਸਰ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਇਹ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ 490 ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ 'ਚੋਂ ਕਾਂਜਲੀ ਝੀਲ 184 ਹੈਕਟੇਅਰ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਚ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮਾਂ, ਅਵਰਟੀਬ੍ਰੇਟਸ ਦੀਆਂ 35 ਟੈਕਸਾ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 12 ਟੈਕਸਾ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ 'ਚ ਮਲਾਰਡ, ਪਿਨਟੇਲ, ਵ੍ਹਿਸਲਿੰਗ ਟੀਲ, ਆਮ ਟੀਲ, ਵਿਜਿਅਨ ਅਤੇ ਸਪਾਟਡ ਪੋਚਾਰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਕਾਲੀ ਵੇਈਂ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਵੈਟਲੈਂਡਸ
ਇਹ ਵੈਟਲੈਂਡਸ 520.824 ਏਕੜ 'ਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ 29 ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ ਮੁਕੇਰੀਆਂ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਵੇਈਂ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਨੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਨਾਲ ਖਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ - "ਨਾ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ, ਨਾ ਹੀ ਮੁਸਲਮਾਨ।"
ਬਿਆਸ ਕੰਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਵੈਟਲੈਂਡਸ
ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੇ 185 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਰਾਮਸਰ ਵੈਟਲੈਂਡ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ 'ਚ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ 90 ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਵੈਟਲੈਂਡਸ ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਡਾਲਫਿਨ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਘਰ ਵੀ ਹੈ। 2018 'ਚ 47 ਘੜਿਆਲ, ਇੱਕ ਮੱਛੀ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਮਗਰਮੱਛ ਜੋ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ 'ਚ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਥੇ ਛੱਡੇ ਗਏ ਸਨ।
ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼
ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਖੇਤਰ, ਇਹ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ ਹੈ, ਜੋ 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 22 ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ 87 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਝੀਲਾਂ 'ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਵੈਟਲੈਂਡ ਤਿੰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੇ ਉਕਾਬ, ਲਾਲ ਸਿਰ ਵਾਲੇ ਉਕਾਬ, ਚਿੱਟੇ-ਰੰਪਡ ਇੰਡੀਅਨ ਈਗਲ ਅਤੇ ਲੰਬੇ-ਬਿਲ ਵਾਲੇ ਉਕਾਬ ਦਾ ਘਰ ਵੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਜਾਨਵਰ ਜਿਵੇਂ ਨੀਲ ਗਾਂ, ਚੀਤਾ ਅਤੇ ਭੌਂਕਣ ਵਾਲੇ ਹਿਰਨ ਪਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ: ਪੇਟੀਐਮ ਪੇਮੈਂਟਸ ਬੈਂਕ ਉੱਤੇ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਨੇ ਲਗਾਈਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ, ਕੀ ਗਾਹਕ ਸੇਵਾਵਾਂ 'ਤੇ ਪਵੇਗਾ ਅਸਰ ?
ਨੰਗਲ ਵਾਈਲਡਲਾਈਫ ਸੈਂਚੁਰੀ
ਨੀਲੇ-ਹਰੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਾਲੀ ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਵੈਟਲੈਂਡ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭਾਖੜਾ-ਨੰਗਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਇੱਕ ਭੰਡਾਰ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਸ ਦਈਏ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ 8,000 ਤੋਂ 15,000 ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ 'ਚ ਗ੍ਰੇਟਰ ਸਪੋਟੇਡ ਈਗਲ, ਕਾਮਨ ਪੋਚਾਰਡ, ਪੈਲਾਸ ਫਿਸ਼ ਈਗਲ, ਪੇਂਟਡ ਸਟੋਰਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਕਈ ਖਤਰੇ ਵਾਲੀਆਂ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਪੈਂਗੋਲਿਨ, ਮਿਸਰੀ ਈਗਲ, ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਸਫੈਦ-ਫਰੰਟਡ ਗੀਜ਼ ਆਦਿ।
ਸ਼ਾਲਾਪਟਨ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼
ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਲਕੀਅਤ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਝੀਲਾਂ, ਸਰਦੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਕਰੇਨਾਂ ਦੀ ਸਰਦੀ ਦੇਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। IUCN ਵੱਲੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਰਸ ਕ੍ਰੇਨਾਂ, ਸਾਲ ਭਰ ਇਸ ਵੈਟਲੈਂਡ 'ਚ ਵੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2019 'ਚ ਸ਼ਾਲਾਪਟਨ ਵੈਟਲੈਂਡਜ਼ 'ਚ 50 ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਵਜੋਂ ਮਨੋਨੀਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।